Język dla nowoczesnego świata
Esperanto to język ruchu – nie izolacji. Podróżował pociągiem, motocyklem, pocztą, radiem i oczywiście drukiem, łącząc ludzi, którzy nie dzielili ani ojczyzny, ani języka ojczystego. W Europie pojawiał się w przewodnikach turystycznych, podręcznikach inżynierskich, czasopismach literackich i opowieściach miłosnych – jako żywy język nowoczesnej, połączonej epoki.
Podróżnicy odkrywali nowe trasy: przewodnik po Paryżu czy Warszawie mógł mieć ten sam pełen nadziei ton, co pocztówka podpisana: „Ni komprenas nin – rozumiemy się”. Naukowcy publikowali raporty z konferencji międzynarodowych; entuzjaści radia wyjaśniali dzięki niemu tajniki komunikacji bezprzewodowej; inżynierowie debatowali o przyszłości technologii w neutralnym języku.
Środowisko wydawanego w Budapeszcie periodyku „Literatura Mondo” łączyło awangardowych poetów, tłumaczy i krytyków z całego kontynentu. W literaturze, podobnie jak w sztuce. Rozpowszechniano pisma krytyka Jana Brzękowskiego (1903–1983), teoretyka grupy „a.r.” (artyści rewolucyjni, awangarda rzeczywista).
Esperanto przyciągało również środowiska religijne. Protestancka Biblia ukazała się obok „Espero Katolika”, czasopisma ukazującego katolickość poprzez język międzynarodowy. Tłumaczenia moralizujących powieści amerykańskiego jezuity Daniela A. Lorda (1888–1955), obrońcy równości rasowej, cieszyły się szerokim powodzeniem.
Esperanto miało już pięćdziesiąt lat. W ciągu tego półwiecza działalność kulturalna rozwijała się intensywnie i nadszedł czas na podsumowanie. Dzięki tysiącom stron bibliografii języka międzynarodowego Petera Stojana (1884–1961) czytelnicy mogli odnaleźć się w bogactwie materiałów. Encyklopedia Esperanto przedstawiała stan wiedzy o ruchu oraz o tysiącach osób, które przyczyniły się do jego rozwoju na całym świecie.
A Language for the Modern World
Esperanto is a language of movement – not of isolation. It travelled by train, by motorbike, by post, by radio, and of course by print, linking people who shared neither homeland nor mother tongue. Across Europe, it appeared in travel guides, engineering handbooks, literary journals, and love stories – a living language for a modern, connected age.
Travellers found new routes: a guide to Paris or Warsaw might carry the same hopeful tone as a postcard signed "Ni komprenas nin – we understand each other". Scientists published reports from international conferences; radio enthusiasts used it to explain the mysteries of wireless communication; engineers debated the future of technology in a neutral idiom.
From Budapest, the Literatura Mondo circle connected avant-garde poets, translators, and critics across the continent. In literature as well as in art. They disseminated the writings of critic Jan Brzękowski (1903–1983), theorist of the AR group – artyści rewolucyjni, awangarda rzeczywista (revolutionary artists, real avant-garde).
Esperanto also attracted the religious. The Protestant Bible appeared alongside Espero Katolika, a journal that reconstituted a form of catholicity through the international language. Translations of moralizing novels by the American Jesuit Daniel A. Lord (1888–1955), defender of racial equity, enjoyed wide success.
Esperanto was fifty years old. Cultural production had been intensive during that half-century, and stocktaking was necessary. Across thousands of pages, Petro Stojan's (1884–1961) bibliography of the international language allowed readers to orient themselves, while the Encyclopedia of Esperanto presented the state of knowledge on the movement's history and thousands of individuals who had contributed to it all over the world.