Historia - Biblioteka Narodowa

Jeszcze przed formalnym powołaniem do życia Biblioteki Narodowej (24 lutego 1928 roku) z inicjatywy Stefana Dembego, naczelnika Wydziału Bibliotek w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, rozpoczęto gromadzenie dla niej rękopisów. Od 1923 roku do 1934 roku powracały do kraju rękopisy dawnych polskich bibliotek z XVIII i XIX wieku, które w okresie rozbiorów Polski zostały skonfiskowane przez rząd carski i wywiezione do Petersburga, a na podstawie traktatu ryskiego (1921) zostały zwrócone Polsce przez Związek Radziecki (tzw. rewindykaty). W wyniku rewindykacji łącznie odzyskano 13 257 rękopisów. Umieszczone tymczasowo w Bibliotece Uniwersyteckiej, a w 1934 roku w pałacu Potockich, tworzyły zbiory Działu Rękopisów Starszych Biblioteki Narodowej. W 1925 roku BN otrzymała w darze zbiór rękopisów Ponińskich z Horyńca (ok. 200 j.), gromadzony głównie w końcu XIX w. przez Aleksandra Ponińskiego (1856–1915). W 1927 roku przekazano do kraju ze Szwajcarii zbiory Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu (2308 rękopisów) i włączono je do depozytu rękopisów nowszych BN przechowywanego w Centralnej Bibliotece Wojskowej. W 1929 roku dołączono do nich zbiory Szkoły Polskiej na Batignolles w Paryżu i Towarzystwa Przyjaciół Polski w Londynie (367 rękopisów).

W 1932 roku prezydent RP przekazał BN przejęte przez Państwo Polskie w wieczysty depozyt zbiory Biblioteki Wilanowskiej Potockich (549 rękopisów). W 1936 roku ze zbiorów po Józefie Ignacym Kraszewskim zakupiono około 300 rękopisów: autografów, materiałów biograficznych i pamiętników z XVIII wieku, zgromadzonych przez pisarza. W tymże roku przekazano do BN archiwum Zamoyskich z Podzamcza, składające się z archiwum gospodarczego i korespondencji rodzinnej (154 rękopisy).

Według ostatniego sporządzonego przed wojną sprawozdania BN z lat 1938–1939, w Dziale Rękopisów Starszych znajdowało się około 14 500 jednostek, w Dziale Rękopisów Nowszych 9251 jednostek; ponadto w BN gromadzono rękopiśmienne teatralia (18 414 jednostek) i muzykalia (5064 jednostek), a także zbiory Gabinetu Matematycznego i Fizycznego (106 jednostek). Łącznie wszystkich rękopisów w BN było 42 175 oraz 10 678 jednostek rękopisów muzycznych i nut.

W ostatnich dniach przed wybuchem II wojny światowej w Banku Gospodarstwa Krajowego w Warszawie zostały zabezpieczone dwie skrzynie, zawierające 22 jednostek najcenniejszych zabytków rękopiśmiennych, m.in. Psałterz floriański, Kazania świętokrzyskie, iluminowane rękopisy średniowieczne i autografy utworów Fryderyka Chopina. W pierwszych dniach wojny dołączono je do transportu zabytków sztuki z Wawelu i wywieziono przez Rumunię, stamtąd drogą morską do Francji, a następnie do Kanady. W czasie oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 roku zbiory rękopiśmienne BN poniosły pierwsze straty; zniszczeniu od bomb i pożaru uległo ok. 800 rękopisów, których nie zdążono ewakuować z Centralnej Biblioteki Wojskowej. Niemieckie władze okupacyjne już w 1940 roku przeprowadziły podział organizacyjny bibliotek warszawskich, gromadząc rękopisy wraz z innymi zbiorami specjalnymi w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich jako osobny Oddział Zbiorów Specjalnych (Staatsbibliothek Warschau Abteilung III Sondersammlungen). Znalazło się w nim 28 191 jednostek rękopisów BN. W maju 1944 roku, w przewidywaniu zagrożenia miasta działaniami wojennymi, przewieziono stąd m.in. 6 skrzyń wybranych najcenniejszych rękopisów do podziemi pałacu Zamoyskich. Pozostałe w gmachu Biblioteki Ordynacji Krasińskich rękopisy, które przetrwały bez strat okres powstania warszawskiego, zostały zniszczone przez wojsko niemieckie w ramach planowych podpaleń w październiku 1944 roku, po ewakuacji ludności cywilnej z miasta.

Po wojnie od 1945 roku powracały do pustych magazynów BN wywiezione przez okupanta niewielkie fragmenty zbiorów rękopiśmiennych. Największe transporty rękopisów nadeszły w 1946 roku z Fischhorn w Austrii; z Moskwy w 1947 roku i 1958 roku zwrócono rękopisy znajdujące się pośród zbiorów zagarniętych przez Armię Czerwoną w Niemczech, a w 1959 roku rząd kanadyjski zwrócił rękopisy, złożone w Banku w Montrealu wraz ze skarbami wawelskimi w depozycie podczas wojny.

Podliczenie rękopisów ze wszystkich transportów wykazało, że odzyskano ze zbiorów przedwojennych zaledwie około 2000 rękopisów. Do strat zaliczyć trzeba 11 406 rękopisów zwróconych dawniej z Petersburga (tzw. rewindykatów), 2253 rękopisów rapperswilskich, niemal całość batignolskich, horynieckich, podzameckich i wilanowskich oraz rękopisy J. I. Kraszewskiego. Spośród innych przedwojennych nabytków BN uległy zniszczeniu spuścizny wybitnych pisarzy: Wacława Berenta, Józefa Blizińskiego, Marii Konopnickiej, Józefa Korzeniowskiego, Aleksandra Kraushara, Adama Antoniego Kryńskiego, Artura Oppmana, Stanisława Przybyszewskiego, Lucjana Siemieńskiego. Zniszczeniu uległy również zbiory: Zdzisława Dębickiego, Stanisława Wyspiańskiego, Kazimierza Władysława Wóycickiego, Jerzego Józefa Kallenbacha, Józefa Łepkowskiego (ze spuścizną Karola Libelta) oraz Zygmunta Wolskiego. Jako dokumentację tych strat BN posiada, poza tomami przedwojennych katalogów drukowanych (obejmujących zbiory rapperswilskie i batignolskie), akcesyjną księgę nabytków z lat 1928–1944 oraz odtworzony na podstawie literatury naukowej inwentarz rewindykatów, obejmujący przede wszystkim zbiory dawnej Biblioteki Załuskich.

Po 1945 roku do BN przekazywano w kilku partiach rękopisy zabezpieczone, pozostałe w opuszczonych siedzibach dawnych właścicieli, jak np. katedry w Kamieniu Pomorskim (10 jednostek), kościoła Najświętszej Marii Panny w Stargardzie Szczecińskim (3 jednostki), Biblioteki Schaffgotschów w Cieplicach (ok. 280 jednostek), Biblioteki Kościoła Ewangelickiego we Wschowie (ok. 15 jednostek), Biblioteki Potockich w Łańcucie (8 jednostek), Biblioteki Radziwiłłów w Nieświeżu (84 jednostki), Biblioteki Dzieduszyckich w Poturzycy (19 jednostek), Biblioteki Baworowskich we Lwowie (136 jednostek), Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie (ok. 80 jednostek) czy Biblioteki Seminarium Duchownego we Włocławku (257 jednostek).

Z większych kolekcji, które wpłynęły do BN wkrótce po wojnie wymienić należy przekazaną jako depozyt w 1945 r. Bibliotekę Ordynacji Zamojskiej (ok. 820 jednostek), zlikwidowaną w 1946 roku Bibliotekę Kapituły Grecko-Katolickiej w Przemyślu (777 jednostek), resztki Biblioteki Ordynacji Krasińskich (78 jednostek) czy zbiory Morstinów.

W latach 1951–1957 na podstawie dekretu o archiwach państwowych i rozporządzenia Rady Ministrów o narodowym zasobie archiwalnym, archiwa państwowe przejęły z BN 92 jednostek rękopisów oraz 868 pozycji (przeważnie dokumentów pergaminowych) z depozytu Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, a przekazały do BN jako rękopisy biblioteczne 67 jednostek. Aby dostosować profil zbiorów do nowych zasad gromadzenia, w latach 1957–1960 przekazano do zbiorów muzycznych BN 143 rękopisy, a kilkanaście obiektów do zbiorów kartograficznych i ikonograficznych.

Bibliografia

• Dokumenty dotyczące akcji delegacyj polskich w Komisjach Mieszanych Reewakuacyjnej i Specjalnej w Moskwie. Z. 1-9, Warszawa 1922–1924.
• S. Demby Biblioteka Narodowa w Warszawie. Wyd. 2 uzup., Warszawa 1930.
• A. Kawecka Biblioteka Narodowa w Warszawie, Warszawa 1934.
• P. Bańkowski Rękopisy rewindykowane przez Polskę z ZSRR na podstawie traktatu ryskiego i ich dotychczasowe opracowania, Warszawa 1937.
• Biblioteka Narodowa w latach 1945–1956, Warszawa 1958.
• P. Bańkowski Zwrot przez rząd Kanady zabytków kulturalnych, „Archeion” T. 31 (1959), s. 167-168.
• W. Semkowicz Przewodnik po zbiorze rękopisów wilanowskich, Warszawa 1961
• D. Kamolowa Národná Knižnica vo Varšave a jej rukopisné zbierky, Martin 1978 (Separát „Literárny Archiv” 13/76), s. 255-270.
• K. Muszyńska Zbiory rękopiśmienne. W: Księga jubileuszowa Biblioteki Narodowej, Warszawa 1984, s. 143-158.
• Biblioteki naukowe w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945. Wybór dokumentów źródłowych. Wybór i oprac. A. Mężyński przy współpr. H. Łaskarzewskiej, Warszawa 2003.
• A. Mężyński Kartka z dziejów Biblioteki Narodowej podczas II wojny światowej, "Rocznik Biblioteki Narodowej" T. 35 (2003), s. 67-80.
• Sprawozdania Biblioteki Narodowej za lata 1937–1939, 1957–2004.