Rękopisy - Biblioteka Narodowa

EN

Rękopisy

Na koniec 2020 roku zbiory rękopisów liczyły 23 485 jednostek rękopisów (33 807 woluminów), w tym:

  • średniowiecznych ok. 420 jednostek
  • z XVI-XVIII wieku ok. 4000 jednostek
  • z XIX- XXI w. – ok. 18 100 jednostek (z wyjątkiem rękopisów znajdujących się w zbiorach muzycznych, kartograficznych i ikonograficznych, a także rękopisów współoprawnych ze starodrukami).

Na tę liczbę składają się rękopisy zawarte w kolekcjach (bibliotekach), które wpływały do BN od samego początku jej istnienia, archiwach instytucji, organizacji i redakcji czasopism, archiwach rodzinnych i indywidualnych.

Scharakteryzowanie zbiorów rękopiśmiennych BN pod względem ich zawartości jest niełatwe ze względu na ich ogromne zróżnicowanie. Znakomitą większość stanowią rękopisy polskie: w języku polskim lub w innych językach, lecz powstałe na terenach zajmowanych w różnym czasie przez Polskę albo też spraw polskich dotyczące. Podobnie zdecydowana większość rękopisów to teksty dotyczące historii (zarówno źródłowe, jak i opracowania) lub literatury. Ale poza tym znaleźć można rękopisy z każdej niemal dziedziny i tylko nauki ścisłe, techniczne, medyczne są reprezentowane przez nieliczne dzieła.

Gromadzeniem, opracowaniem, przechowywaniem i udostępnianiem czasopism w Bibliotece Narodowej zajmuje się Zakład Rękopisów.

 

Zbiór rękopisów najstarszych, do końca XV wieku, jest skromny ilościowo, zwłaszcza w porównaniu z zasobami przedwojennymi, ale zawiera w sobie wiele bardzo cennych kodeksów, zarówno pod względem treści, jak i formy. Najstarszym spośród nich (nie licząc dwóch papirusów ze 161 i 206 roku) jest Testamentum Novum z VIII wieku, rękopis pochodzący z opactwa benedyktynów w Trewirze. Z ok. 1070 roku pochodzi iluminowany złotem i purpurą Sakramentarz tyniecki, pięćdziesiąt lat wcześniej powstał tzw. Kodeks supraski, wprawdzie o wiele mniej zdobny, ale zawierający najstarszy zabytek piśmiennictwa słowiańskiego w Polsce. Wśród ok. 50 średniowiecznych rękopisów iluminowanych warto wspomnieć zwłaszcza o Psałterzu wilanowskim z połowy XIII wieku, Roman de la Rose z miniaturami en grisailleCalendarium Parisiense z XIV wieku. Również pod koniec XIV wieku powstał rękopis zawierający Revelationes s. Birgittae, a w sto lat później renesansowa Legenda aurea i wspaniała Cosmographia Ptolemeusza.

Szczególnie cenne są średniowieczne zabytki języka polskiego: Kazania świętokrzyskie z połowy XIV wieku, fragment polskiego tłumaczenia wspomnianych już Revelationes s. Birgittae (tzw. Karta Malinowskiego) czy Psałterz floriański, bogato zdobiony i przeznaczony dla królowej Jadwigi. Z początku XVI wieku pochodzi kopia zawierająca Rozmyślanie przemyskie, sam jednak tekst powstał ok. 1460 roku.

Wśród rękopisów historycznych wymieńmy przykładowo Rocznik świętokrzyski dawny z XII wieku, najstarszy zachowany pomnik polskiej historiografii, Kronikę Galla Anonima w Kodeksie zamojskim z XIV/XV w. (najstarszy zachowany przekaz), Kronikę Mistrza Wincentego czy Annales incliti Regni Poloniae Jana Długosza (aż 13 kodeksów od końca XV do połowy XVIII wieku).

Literatura staropolska reprezentowana jest między innymi przez rękopisy Jana Kochanowskiego, Andrzeja Krzyckiego, Jana Dantyszka, Wespazjana Kochowskiego, Jana Andrzeja i Zbigniewa Morsztynów. Z tego samego okresu pochodzą tzw. Teki Górskiego zawierające archiwum podkanclerskie Piotra Tomickiego, przechowane i uzupełnione przez jego sekretarza Stanisława Górskiego, a także Liber chamorum Waleriana Nekandy Trepki, cenne źródło do poznania mentalności i obyczajowości szlacheckiej początku XVII wieku.

Nie brak także autografów lub odpisów wybitnych przedstawicieli polskiej literatury okresu oświecenia, jak np.: Ignacego Krasickiego, Kajetana Węgierskiego, Stanisława Trembeckiego czy Adama Naruszewicza. Szczęśliwie uratowała się również bogata korespondencja braci Załuskich, zwłaszcza Józefa Andrzeja, zawierająca ponad 10 tysięcy listów w 42 tomach.

Trzy czwarte zbiorów rękopiśmiennych Biblioteki Narodowej stanowią rękopisy z XIX i XXI wieku. Znajdujemy wśród nich rękopisy literackie: od autografów Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego czy Cypriana Norwida (np. Kartki z pamiętników, Vade-mecum, Rzecz o wolności słowa) poprzez dzieła Aleksandra Fredry, Józefa Ignacego Kraszewskiego, Henryka Sienkiewicza, Stanisława Wyspiańskiego i Stefana Żeromskiego, po rękopisy Krzysztofa Baczyńskiego, Tadeusza Gajcego, Juliana Tuwima, Marii Dąbrowskiej, Jana Parandowskiego, Kazimierza Brandysa, Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta czy Kazimierza Moczarskiego. Cennym źródłem historycznym, często wykorzystywanym przez badaczy są dzienniki, pamiętniki czy wspomnienia, których zbiór liczy ponad 1200 jednostek, a także ogromny zbiór korespondencji.

W 2013 roku Narodowa Książnica zainicjowała projekt „Kolekcji polskiej literatury współczesnej”. Zakładał on zgromadzenie unikatowej kolekcji rękopisów wybitnych żyjących polskich poetów, prozaików, reportażystów, tłumaczy, historyków literatury i krytyków literackich. Kolekcja obejmowała twórców różnych generacji i różnych nurtów literatury współczesnej, twórców często od dziesięcioleci obecnych w literaturze polskiej i trwale już w nią wpisanych oraz tych, którzy w ostatnich latach zyskali uznanie literaturoznawców i czytelników. Celem, który przyświecał temu projektowi, oprócz zachowania rękopisów dla przyszłych pokoleń, była promocja literatury i czytelnictwa – wskazanie na wyjątkowe znaczenie dorobku pisarzy współczesnych, zwrócenie uwagi na znaczenie polskiej literatury dzisiaj.

Wśród nich twórców, którzy odpowiedzieli na zaproszenie Biblioteki Narodowej włączenia się do projektu „Kolekcji polskiej literatury współczesnej” znaleźli się między innymi: Tadeusz Różewicz, Kazimierz Orłoś, Urszula Kozioł, Józef Hen, Krystyna Miłobędzka, Mieczysława Buczkówna, Joanna Kulmowa, Hanna Krall, Małgorzata Szejnert, Bogusław Kierc, Piotr Matywiecki, Anna Piwkowska, Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki, Mariusz Szczygieł, Wojciech Tochman, Danuta Cirlić-Straszyńska, Halina Kralowa, Józef Baran, Anna Nasiłowska, Inga Iwasiów, Henryk Grynberg, Antoni Libera, Tomek Tryzna, Tomasz Jastrun, Eustachy Rylski, Anna Bolecka, Jacek Dehnel, Leszek Szaruga, Sylwia Chutnik, Krzysztof Boczkowski, Joanna Mueller, Jerzy Górzański, Jacek Dukaj, Iwona Smolka, Miłosz Biedrzycki.

Zakład Rękopisów gromadzi również (od 2013 roku) rękopisy i spuścizny muzyczne. W ostatnim okresie do zbiorów Biblioteki Narodowej przekazano m.in. archiwa Zygmunta Mycielskiego, Eugenii Umińskiej, materiały muzyczne z archiwum Józefa Podobińskiego, a także obszerny zbiór korespondencji Romana Maciejewskiego, jak również rękopisy Maurycego Karasowskiego, Władysława Żeleńskiego, Witolda Jodko, Jana Brauna. Z dziedziny współczesnej muzyki (w tym rozrywkowej) do zbiorów Biblioteki Narodowej włączono materiały z archiwum Jacka Kaczmarskiego i archiwum Maryli Rodowicz.

W ramach Zakładu Rękopisów działa również Archiwum Jazzu Polskiego, które powstało w Bibliotece Narodowej jesienią 2011 roku. Jego zalążkiem było Archiwum Krzysztofa Komedy, ofiarowane Bibliotece Narodowej przez spadkobierców tego wybitnego i najbardziej znanego polskiego muzyka jazzowego. Od tej pory Archiwum wzbogaciło się o dalszych 17 spuścizn, należących do działaczy (m.in. Jana Borkowskiego, Jerzego Radlińskiego, Ryszarda Wolańskiego, Andrzeja Melzera) oraz cenionych muzyków i kompozytorów jazzowych (m.in. Janusza Zabieglińskiego, Jana Byrczka, Jana Zylbera, Włodzimierza Nahornego, Zbigniewa Seiferta). Archiwum uzyskało też licencję do korzystania z olbrzymiej kolekcji zdjęć legendarnego fotografika jazzowego Marka Karewicza.

Polityka gromadzenia rękopisów skierowana jest głównie na materiały polskie lub z Polską związane, o treści humanistyczno-społecznej. Biblioteka Narodowa zabiega więc o spuścizny literatów, artystów, uczonych, wybitnych działaczy politycznych, społecznych i kulturalnych. W miarę możliwości gromadzi się również rękopisy dokumentujące działalność Polaków zamieszkałych poza granicami kraju.

Wprawdzie w zbiorach rękopiśmiennych Biblioteki Narodowej można spotkać nieliczne dokumenty czy fragmenty archiwów, są to jednak wyjątki od reguły, że BN nie nabywa archiwaliów, które z mocy prawa gromadzone są przez Archiwa Państwowe (Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Akt Nowych oraz archiwa miejscowe).