Historia zbiorów - Biblioteka Narodowa

EN

Historia zbiorów

Przedwojenny zasób druków XV-XVIII w. Biblioteki Narodowej, wydzielony ze zbiorów ogólnych, przechowywany i opracowywany w Dziale Starych Druków liczył 75 498 pozycji w 83 717 woluminów (stan z 31 grudnia 1939 roku). Zachowany był układ większych kolekcji historycznych. Podstawę tych zbiorów (56%) stanowiły książki rewindykowane ze Związku Radzieckiego na podstawie traktatu ryskiego z 1921 roku, przede wszystkim z dawnej Biblioteki Cesarskiej w Petersburgu – fragmenty dawnej Biblioteki Załuskich, Biblioteki Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (z przewagą zbiorów kodeńskich darowanych Towarzystwu przez Aleksandra Sapiehę) i szczątki polskich księgozbiorów klasztornych konfiskowanych po rozbiorach (m. in. dominikanów z Lublina, kartuzów z Berezy, benedyktynów z Łysej Góry). Na pozostałe zbiory składały się kolekcje gromadzone na emigracji (Biblioteka Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu, Biblioteka Szkoły Narodowej Polskiej na Batignolles w Paryżu i część zbiorów Biblioteki Polskiej w Paryżu przekazanych w darze przez Polską Akademię Umiejętności), dwa wieczyste depozyty – Biblioteka Wilanowska i Biblioteka XX. Ponińskich z Horyńca. Zbiory powiększały się o zakupy (m.in. księgozbiory Aleksandra Heflicha, Adama Antoniego Kryńskiego, Kazimierza Chłędowskiego, Józefa Serugi, fragmenty biblioteki „Albertina” z Wiednia) i liczne dary od instytucji i osób prywatnych (m. in. kolekcja Seweryna Smolikowskiego, Jana Zawidzkiego, Władysława Strzembosza, Franciszka Potockiego, dublety największych polskich bibliotek uniwersyteckich z Krakowa, Lwowa i Wilna).

Zniszczenia drugiej wojny światowej objęły wszystkie inkunabuły (dokładnie 2245 egzemplarzy, ocalały jedynie 3 dzieła przechowywane w pracowni konserwatorskiej) i polonica XVI-XVIII w. (ponad 50 000 woluminów; ocalało niecałe tysiąc woluminów przemieszczonych z gmachu na Okólniku tuż przed wybuchem powstania warszawskiego). Przetrwały wojnę głównie druki obce XVII-XVIII w. (ok. 30 000 woluminów) i zbiory wilanowskie wywiezione w 1944 roku do Fishorn w Austrii i stamtąd odzyskane natychmiast po zakończeniu działań wojennych (ponad 17 000 woluminów starodruków po stracie wszystkich inkunabułów i druków XVI wieku oraz przeszło 20 000 druków nowszych – zespół ten był i jest niepodzielny ze względu na swój charakter muzealny i historyczny).

Po 1945 roku kolekcję starodruków biblioteki utworzyły okaleczone przez wojnę fragmenty polskich księgozbiorów historycznych, zarówno tzw. podworskich, jak i nieistniejących już instytucji o charakterze publicznym: biblioteki dwóch ordynacji Zamojskiej i Krasińskich, zbiory Tarnowskich z Dzikowa, Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu, Potockich z Krzeszowic i Jabłonny, Branickich z Rosi, Lubomirskich z Małej Wsi, Potulickich z Obór, Radziwiłłów z Towian i Połoneczki, Platerów z Białaczowa, Zamoyskich z Kozłówki, Czetwertyńskich z Milanowa, Skórzewskich z Lubostronia, a także zbiory Kapituły Greko-katolickiej z Przemyśla i Biblioteki Fundacji Baworowskich ze Lwowa. Zakupiono książki po Aleksandrze Czołowskim, Morstinów z Pławowic, Popielów z Czapli Wielkich i kolekcję księdza Ludwika Zalewskiego. W Anglii zakupiono bibliotekę Antoniego Filcka. Zasób powiększał się również o dary osób prywatnych (np. Władysława Dąbrowskiego z Paryża, Kazimierza Popiela z Turny) i instytucji (Biblioteki Jagiellońskiej, Instytutu Korbutianum Uniwersytetu Warszawskiego). Do końca lat 50. napływały również zbiory zabezpieczone z Ziem Odzyskanych – ze Śląska (przede wszystkim z Cieplic, Nysy, Legnicy, Wrocławia, Wałbrzycha, Lubania, Książa, Głogowa, Złotoryi i Żagania) i Pomorza (ze Szczecina, Stargardu Szczecińskiego) i księgozbiór Kościoła ewangelickiego ze Wschowy wraz z fragmentem odłączonym od tej biblioteki pod koniec XIX wieku i przechowywanym w Poznaniu, a także duży fragment Biblioteki Miejskiej z Królewca ewakuowanej w czasie wojny do Prus Wschodnich. Równolegle od 1945 roku prowadzono konsekwentnie zakupy pojedynczych egzemplarzy, nierzadko uzupełniających rozproszone kolekcje, które znalazły po wojnie swoje miejsce w BN.

Biblioteka cały czas kupuje starodruki tak od osób prywatnych, jak firm antykwarycznych (również za granicą), kompletując wszystkie edycje polskie i Polski dotyczące oraz cenne dla kultury europejskiej wydania obce. O zakupie decydują również indywidualne cechy egzemplarzy, takie jak wartość artystyczna oprawy i jego historyczna proweniencja. Biblioteka Narodowa uzupełnia swoje zbiory o kilkaset kupowanych rocznie starodruków drogą zakupu.

Bibliografia

  • Catalogue of incunabula in the National Library of Poland. vol. 1-2 M. Spandowski in collaboration with S. Szyller, descriptions of bookbindings prepared by M. Brynda, Warsaw 2020.
  • Dokumenty dotyczące akcji delegacyj polskich w Komisjach Mieszanych Reewakuacyjnej i Specjalnej w Moskwie. Z. 1-9, Warszawa 1922–1924.
  • S. Demby Biblioteka Narodowa w Warszawie. Wyd. 2 uzup., Warszawa 1930.
  • A. Kawecka Biblioteka Narodowa w Warszawie, Warszawa 1934
  • Biblioteka Narodowa w latach 1945–1956, Warszawa 1958.
  • A. Kawecka-Gryczowa Ochrona zbiorów Biblioteki Narodowej. W: Walka o dobra kultury. T. 1, Warszawa 1970, s. 179-242.
  • P. Buchwald-Pelcowa Zakład Starych Druków i Ośrodek Opieki nad Dawną Książką. W: Księga jubileuszowa Biblioteki Narodowej, Warszawa 1984, s. 159-176.
  • J. Rudnicka Biblioteka Wilanowska, Warszawa 1967.
  • K. Soliński, Biblioteka kościoła ewangelickiego imienia Żłóbka Chrystusa (Kripplein Christi) we Wschowie w świetle fragmentu jej księgozbioru w zasobach Biblioteki Narodowej oraz innych źródeł, „Rocznik Biblioteki Narodowej” T. 47 (2016), s. 25-50.
  • K. Soliński, The Library of the Kripplein Christi lutheran church in Wschowa in light of its book collection at the National Library of Poland and other sources, „Polish Libraries” Vol. 5 (2017), s. 64-88.