Starodruki
Biblioteka Narodowa gromadzi starodruki. Wśród nich znajdują się:
- inkunabuły: 1031 edycji w 1198 egzemplarzach. Najliczniej reprezentowane są druki weneckie (ok. 250), ale prawie 65% całego zasobu należy typograficznie do niemieckiego obszaru językowego, a wśród nich najwięcej powstało w oficynach Strasburga, Norymbergi, Lipska, Bazylei, Kolonii i Augsburga
- druki XVI w. (9% zbiorów) ok. 13 000 pozycji w ok. 10 000 woluminów; prawie jedna trzecia z nich to polonika
- druki XVII w. (32% zbiorów) – ok. 50 000 pozycji w ok. 34 000 woluminach, ponad jedna trzecia z nich to polonika
- druki XVIII w. (57% zbiorów) – ok. 90 000 pozycji, w ok. 100 000 woluminach, więcej niż połowa z nich to druki obce
- periodyki XVII–XVIII w. – ok. 7 000 woluminów.
Na koniec 2020 roku zbiory starodruków liczyły 183 668 woluminów.
Gromadzeniem, opracowaniem, przechowywaniemi i udostępnianiem starodruków w Bibliotece Narodowej zajmuje się Zakład Starych Druków.
Biblioteka Wilanowska przetrwała wojnę właściwie bez strat naruszających jej istotę. Jest nią połączenie dwóch uzupełniających się księgozbiorów wybitnych przedstawicieli oświeconej polskiej magnaterii z przełomu wieków XVIII i XIX, braci Potockich – Ignacego, współtwórcy Konstytucji 3 Maja, członka Komisji Edukacji Narodowej i Stanisława Kostki, ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego w Królestwie Polskim.
Zasilające narodową książnicę, a właściwie tworzące ją na nowo po drugiej wojnie światowej wielkie polskie księgozbiory historyczne, mające niejednokrotnie rangę i charakter bibliotek publicznych z pieczołowicie ukształtowanym zasobem narodowym, poniosły straty wojenne przekreślające ich uniwersalność i proporcje niegdyś bogato reprezentowanych dziedzin. W tym stanie weszły w skład zbiorów Biblioteki Narodowej.
Biblioteka Ordynacji Zamojskiej (depozyt wieczysty w BN), uratowała tylko inkunabuły (270 woluminów) i druki XVI w. (ok. 1300 woluminów przeważnie z pierwszej połowy wieku, w tym liczne unikaty) i największą na świecie liczącą prawie 100 woluminów kolekcję książek z biblioteki króla Zygmunta Augusta. Do najważniejszych cymeliów należą:
- tzw. składany „Kancjonał Zamoyskich” – zbiór osobno drukowanych wraz z nutami polskich tekstów pieśni i psalmów (Kraków 1558–1570)
- Sforziada, tłoczony na pergaminie inkunabuł z 1490 roku ze słynną iluminacją autorstwa Giovanni Pietro Birago
- prawdopodobnie pierwsza drukowana na pergaminie i iluminowana edycja francuskich godzinek Horae Beatae Mariae Virginis (Paris ok. 1485).
Biblioteka Ordynacji Krasińskich ocaliła przede wszystkim druki obce XVII-XVIII wieku (ok. 10 000 wol. z wyraźną przewagą druków XVIII-wiecznych) i niecałe 500 poloników. Jest wśród nich wiele cennych edycji, często w artystycznych oprawach, przeważają książki francuskie, bogato jest reprezentowana literatura piękna.
Biblioteka Tarnowskich z Dzikowa (depozyt w BN) licząca obecnie ponad 3500 woluminów obejmujących prawie 4500 tytułów. To największy w zbiorach jednorodny zespół poloników XVI-XVIII w. z licznymi unikatami najwybitniejszych dzieł literatury staropolskiej (np. Dryas Zamchana Jana Kochanowskiego tłoczona w tzw. drukarni latającej w 1578 roku). Wśród 26 inkunabułów jest unikatowa Agenda (Gdańsk 1499) drukowana dla diecezji wileńskiej i pergaminowy egzemplarz Revelationes S. Birgittae (Lubeka 1492) w oprawie z superekslibrisem ojca króla Zygmunta III Wazy.
Biblioteka Tyszkiewiczów z Czerwonego Dworu (ponad 3500 dzieł w prawie 3000 woluminów, z przewagą poloników) notuje wiele rzadkości bibliograficznych, zwłaszcza druki okolicznościowe związane z Wielkim Księstwem Litewskim, są wśród nich egzemplarze ze słynnej kolekcji Joachima Chreptowicza w Szczorsach.
Biblioteka Potockich z Krzeszowic (ponad 2500 dzieł w ponad 3500 woluminów) bogata w doborowe polonika dzięki dwóm nabytym w latach 70. XIX wieku kolekcjom po Antonim i Ludwiku Helclom. Najważniejszym cymelium krzeszowickich zbiorów jest unikat Krótkiej rozprawy między trzema osobami panem, wójtem a plebanem Mikołaja Reja (Kraków 1543), a także Andrzeja Frycza Modrzewskiego Commentarii de Republica emendanda (Kraków 1551) z uratowanymi składkami A-G skonfiskowanej przez cenzurę kościelną księgi IV o kościele (Liber de ecclesia).
Niewielki zespół książek z Biblioteki Baworowskich ze Lwowa (ponad 500 dzieł w ok. 100 woluminach, w tym blisko 140 pozycji z XVI w., ok. 260 pozycji XVII w. i ponad 100 pozycji XVIII w. – prawie wyłącznie polonika) przedstawia wyjątkową wartość dla kultury polskiej, obfituje w unikaty i rzadkości bibliograficzne. Są wśród nich m.in.:
- Marcina Bielskiego Komedia Justyna i Konstancji (Kraków 1575)
- Stanisława Łaskiego Napominanie polskie ku zgodzie (Kraków ok. 1546)
- Stanisława Orzechowskiego Książki o ruszeniu ziemie polskiej przeciw Turkowi (Kraków 1543),
- Jana Seklucjana Pieśni duchowne (Królewiec 1547)
- a także zbiór literatury sowizdrzalskiej z Wyprawą plebańską (1590 r).
Fragment biblioteki Kapituły Greko-katolickiej z Przemyśla liczy niecałe 500 woluminów, w tym 210 egzemplarzy druków tłoczonych czcionką cyrylicką. Dzięki nim zbiory BN posiadają największą w Polsce kolekcję starodruków cyrylickich, a w niej dwie najstarsze drukowane księgi liturgiczne bizantyńsko-słowiańskie Triod` cvetnaja i Triod` postnaja (Kraków ok. 1491).
Zasoby z tzw. księgozbiorów zabezpieczonych Pomorza i Śląska stanowią ok. 30% całości zbiorów starodruków BN. Żadna z tych bibliotek nie weszła w skład zbiorów Biblioteki Narodowej w całości. Najliczniej reprezentowana jest Biblioteka Schaffgotschów z Cieplic (Reichsgräfflich Schaffgotschen Majoratsbibliothek zu Warmbrunn) – ok. 20 000 woluminów, w tym: 1 inkunabuł, ok. 500 woluminów druków XVI w., ponad 2500 woluminów XVII w., ponad 13.000 woluminów XVIII w., wydzielony zespół silesiaków (ok. 1600 woluminów) i periodyki XVII-XVIII w. – ok. 2500 woluminów.
Biblioteka Miejska z Królewca (Stadtbibliothek zu Königsberg) liczy ok. 9000 woluminów, w tym: 12 inkunabułów, ponad 1000 woluminów XVI w., ok. 3000 woluminów XVII w., ok. 4000 woluminów XVIII w. i ok. 1000 woluminów periodyków. Z Biblioteki Uniwersyteckiej z Królewca (Staats- und Universitäts-Bibliothek) w zbiorach BN znajduje się tylko 1 obiekt – srebrna oprawa (bez książki, która zaginęła w czasie wojny) z słynnej kolekcji księcia Albrechta Hohenzollerna.
Pozostałe biblioteki z Pomorza: Biblioteka Gimnazjum ze Szczecina (Bibliothek des Stadtgymnasium Stettin) i Biblioteka Miejska (Stadtbibliothek zu Stettin) – ok. 800 woluminów, w tym 2 inkunabuły i ok. 150 woluminów XVI w.; Biblioteka Gimnazjum Pomorskiego ze Stargardu Szczecińskiego (Bibliotheca Gymnasii Reg. & Groening.) – ok. 1800 woluminów, w tym 44 inkunabuły i ok. 300 woluminów XVI w.; Biblioteka z Markowa koło Morąga (Bibliothek Reichertswalde) – ponad 1000 woluminów ze zdecydowaną przewagą druków XVII i XVIII w.
Pozostałe biblioteki ze Śląska: Biblioteka Gimnazjum z Nysy – ok. 2000 woluminów, w tym 13 inkunabułów i ok. 600 woluminów druków XVI w.; trzy biblioteki z Legnicy – gimnazjalna i dwie kościelne (Gymnasial Bibliothek zu Liegnitz, Bibliothek der Liebfrauenkirche Liegnitz, Bibliothek der Petro-Paulinischen Kirche – w sumie kilkaset woluminów); Biblioteka Miejska z Wałbrzycha (Stadtbücherei Waldenburg Schl. i Gewerbe-Vereins Bibliothek Waldenburg Schl.) – kilkaset woluminów XVII i XVIII w.; Biblioteka Seminarium Rabinistycznego z Wrocławia (Jüdisch Theologisches Seminar "Franckel`sche Stiftung" (ok. 100 woluminów); ponadto ok. 300 woluminów z biblioteki książąt Hochbergów z Książa (Fürstensteiner Bibliothek), małe fragmenty z biblioteki książęcej z Żagania (Herzogliche Lehens Bibliothek zu Sagan), biblioteki ze Staniszowa (Bibliothek Stonsdorf) i Oleśniczki (Graf Yorck Klein-Oels Majorats Bibliothek). Do ciekawych reliktów bibliotek śląskich należy 49 woluminów (4 inkunabuły i 45 woluminów druków XVI w.) z łańcuchowej biblioteki ze Złotoryi (Kettenbibliothek in der Stadtpfarrkirche zu Goldberg) i książki z miejskiej biblioteki z Lubania (Stadt- und Volksbücherei Lauban) – ok. 110 woluminów, w tym 33 inkunabuły i druki XVI w.
W 1949 roku wpłynęły do biblioteki zbiory zabezpieczone (ok. 3.100 woluminów) obejmujące bibliotekę Kościoła Ewangelickiego pod wezwaniem Żłobka Chrystusowego ze Wschowy (Bibliothek der Kirche zum Kripplein Christi in Fraustadt) wraz z tzw. Depozytem Wschowskim (Depositum Frauenstadiense), czyli fragmentem księgozbioru wschowskiego przechowywanym od 1881 roku w Bibliotece Archiwum Państwowego w Poznaniu (razem: 11 inkunabułów, ok. 600 woluminów XVI w., 1500 woluminów XVII w i do 1000 woluminów XVIII w.).