Nagroda Literacka im. Marka Nowakowskiego za rok 2025 dla Andrzeja Dybczaka - Aktualności - Biblioteka Narodowa

Podczas uroczystości, która odbyła się 16 maja 2025 roku w Pałacu Rzeczypospolitej, laureat otrzymał dyplom oraz statuetkę z brązu i granitu zaprojektowaną i wykonaną przez prof. Macieja Aleksandrowicza.

Nagrodę wręczyli prof. Maciej Urbanowski, przewodniczący jury, oraz dr Tomasz Makowski, dyrektor Biblioteki Narodowej.

Prof. Maciej Urbanowski, wygłaszając laudację na cześć laureata, podkreślał:

Andrzej Dybczak nie jest pisarzem warszawskim. Mieszka w Krakowie, był związany z tamtejszym Muzeum Etnograficznym, w Krakowie czasem toczą się fabuły jego utworów. Ale toczą się one także na przykład w Szwecji, na bliżej nieokreślonej prowincji albo – jak w jego pierwszej i najnowszej książce – na Syberii. Warszawa pojawia się epizodycznie w Lesie duchów: bohater jednej z historii spotyka w niej potomka polskiego zesłańca, Izydora Sobańskiego, a o stolicy tak naprawdę niewiele się z tego epizodu dowiemy. Epizod toczy się w biurze na dziesiątym piętrze. Gdy narrator je opuszcza, stwierdza tylko sarkastycznie: „Korytarz wyściełany był miękką wykładziną. Tak czystą, jakby nigdy nie chodzono po niej w butach”.

Andrzej Dybczak nie jest więc pisarzem warszawskim, a przecież siedem lat temu Pan wszystkich krów przykuł uwagę naszego jury. Była to jego druga książka. Wcześniej – w roku 2012 – opublikował Gugarę, reportaż o mieszkańcach syberyjskiej wioski-osady, „literaturę niespiesznego faktu”, jak książkę reklamował wydawca, ale też – piórem Andrzeja Stasiuka – ostrzegał: Wedle wszystkich reguł gatunku powinna to być typowa egzotyczna opowieść o spotkaniu z Innym, o próbie przeniknięcia, próbie zrozumienia, o heroicznym wyczynie poznawczym. Na szczęście nie jest. Antropologiczna narracja zamienia się niepostrzeżenie w poruszającą prozę. Narrator towarzyszy nam nieustannie, opowiada przecież własne przygody, a jednoczenie jego obecność staje się całkowicie przejrzysta i pozwala mówi rzeczom, obrazom, zdarzeniem i ludziom.

Już wtedy Andrzej Dybczak przełamywał więc konwencje reportażu, co nas zresztą nie zaskakuje, bo wiemy, jak dalece zmienił się ów gatunek prozy, jak szeroko otworzył się na literackość, a nawet na fikcję, jak trudno dzisiaj, w epoce gatunków zmąconych, bezdyskusyjnie definiować, na czym polega jego istota, jak dalece różni się on na przykład od opowiadania albo eseju.

A Marek Nowakowski, ktoś zapyta? Nie wiem, czy autor Lasu duchów zna jego prozę, czy ją ceni. Ale jest realistą z krwi i kości, jest mistrzem małych form prozatorskich, ciekawi go drugi człowiek. Jest też wrażliwy na obecność zła w świecie. Ceni wolność. Na pewno nie jest pisarzem znikąd.  Myślę, że doceniłby to patron naszej nagrody.

Nie wiem zresztą, czy to trafna intuicja, ale w trakcie lektury Lasu duchów przypominało mi się czasem Nekropolis, mistrzowski zapis i opis miasta-cmentarza, świadectwo obcowania z duchami zmarłych, które zamieszkują pamięć i przestrzeń, od których nie można i nie wolno się oddzielić.

Laudacja prof. Macieja Urbanowskiego

Laureat Nagrody Literackiej im. Marka Nowakowskiego Andrzej Dybczak dziękował Kapitule Nagrody za wyróżnienie:

Dziękuję Jury, to dla mnie niezwykłe doświadczenie, zwłaszcza że bardzo dużo wspominano o książce Pan wszystkich krów, która wydarzyła się już jakiś czas temu. Korzystając z okazji chciałbym też podziękować dr Magdalenie Zych, która jest również moją małżonką. Jej pasja i wrażliwość do antropologii kulturowej zapoczątkowały projekt, którego owocem jest między innymi książka Las duchów. Bez niej by się to nie wydarzyło. I oczywiście pani Krystynie Bratkowskiej, nie tylko wspaniałej wydawczyni, ale też wspaniałej redaktorce, która miała ogromny wpływ na to, jak ta proza koniec końców wygląda.

Zaprosił również zgormadzoną publiczność do obejrzenia krótkiego filmu:

Niedawno napisała do mnie znajoma, też antropolożka kulturowa, która przeczytała Las duchów i podzieliła się ze mną myślą, że to niesamowite, że tak małe przedmioty mogą się stać pretekstem do opowiadania o czymś tak wielkim.  

Projekt, który zapoczątkował książkę i przedmioty z tak zwanej Kolekcji syberyjskiej Muzeum Etnograficznego w Krakowie to rzeczywiście jest dziedzictwo, które można zamknąć w pudełkach, to są często małe figurki, to małe przedmioty zrobione z rzemyków, ze skóry, a mimo to, kiedy pójdzie się za nimi, kiedy spróbuje się dotrzeć do ich źródła, to one otwierają cały wszechświat. Chciałem zaprosić do obejrzenia filmu, który zarejestrowałem na Kamczatce. Zapytałem jego bohaterki o chyba najmniej atrakcyjny obiekt ze zbiorów Muzeum, a mianowicie o zamknięte w słoiku, zasuszone ścięgno renifera. Co można zrobić ze ścięgnem renifera? Zapytałem ją o to, a ona opowiedziała mi pewną historię, której chciałbym, żebyśmy teraz wysłuchali.

Andrzej Dybczak (ur. 1978), antropolog, pisarz, dokumentalista. Jego debiutancka książka Gugara, opowiadająca o życiu syberyjskich pasterzy reniferów, została wyróżniona Nagrodą Kościelskich, za zbiór opowiadań Pan wszystkich krów był nominowany do Nagrody Nike. Jako współautor wielokrotnie nagradzanego filmu dokumentalnego Gugara został uhonorowany m.in. Złotym Lajkonikiem na Krakowskim Festiwalu Filmowym. Mieszka w Krakowie, ale jeździ po świecie w najróżniejszych celach: od badań etnograficznych po pracę najemną.

Nagroda Literacka im. Marka Nowakowskiego przyznawana jest corocznie przez Bibliotekę Narodową pisarzom za opowiadanie lub cykl opowiadań. Mottem Nagrody są słowa Marka Nowakowskiego: Nie jesteśmy znikąd.

Poprzednimi laureatami Nagrody byli:

• Wojciech Chmielewski
• Paweł Sołtys
• Rafał Wojasiński
• Marta Kwaśnicka
• Wojciech Kudyba
• Kazimierz Orłoś
• Aleksandra Majdzińska
• Piotr Pazdej

Skład Kapituły Nagrody Literackiej im. Marka Nowakowskiego:

• Maciej Urbanowski – przewodniczący 
• Wojciech Chmielewski – wiceprzewodniczący 
• Włodzimierz Bolecki 
• Aleksandra Majdzińska 
• Irena Makarewicz 
• Krzysztof Masłoń 
• Paulina Subocz-Białek
• Rafał Wojasiński 
• Marzena Woźniak-Łabieniec