Kazimierz Moczarski zmarł pięćdziesiąt lat temu
Prawnik, dziennikarz, oficer Armii Krajowej, uczestnik powstania warszawskiego, po wojnie – stalinowski więzień, autor książki Rozmowy z katem zmarł pół wieku temu, 27 września 1975 roku. Został pochowany na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.
Jego dziadek był powstańcem styczniowym, rodzice nauczycielami. W latach 1926–1932 studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim. Podczas studiów należał do Legionu Młodych, czyli Akademickiego Związku Pracy dla Państwa, odbył służbę wojskową w Berezie Kartuskiej i staż w Konsulacie RP w Paryżu. Zaraz po ukończeniu prawa podjął studia w Wyższej Szkole Dziennikarstwa, a następnie wyjechał do Paryża, gdzie uczył się w Instytucie Wyższych Studiów Międzynarodowych na tamtejszym uniwersytecie. W roku 1935, po powrocie do Warszawy, pracował w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej, działał w Klubie Pracowniczym „Maurycy Mochnacki” (którego był współzałożycielem), organizował Klub Demokratyczny, a w kwietniu 1939 roku został członkiem Stronnictwa Demokratycznego.
We wrześniu 1939 roku walczył w obronie Warszawy jako dowódca plutonu piechoty. W roku 1940 wstąpił do Związku Walki Zbrojnej Armii Krajowej. Przyznano mu stopień podporucznika. Był członkiem Kierownictwa Walki Podziemnej. Podczas powstania warszawskiego dowodził stacjami nadawczo-odbiorczymi „Rafał” i „Danuta”, redagował „Wiadomości Powstańcze”, walczył w Śródmieściu. Został uhonorowany Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami oraz Krzyżem Walecznych. Po upadku powstania kierował Biurem Informacji i Propagandy AK, zaś po rozwiązaniu AK był członkiem sztabu Delegatury Sił Zbrojnych. Działał w Częstochowie i Krakowie. 1 stycznia 1945 roku awansowano go do stopnia kapitana.
W sierpniu 1945 roku został aresztowany przez komunistyczny Urząd Bezpieczeństwa. W styczniu 1946 roku Rejonowy Sąd Wojskowy skazał go na dziesięć lat więzienia. Był brutalnie przesłuchiwany i torturowany w więzieniu przy Rakowieckiej na Mokotowie. Rok później wyrok zmniejszono z dziesięciu do pięciu lat. Został osadzony we wspólnej celi z niemieckimi oficerami: sturmabannführerem Gustawem Schielkem i brigadefürerem SS Jürgenem Stroopem, który dowodził akcją stłumienia powstania w getcie w Warszawie. W celi ze Stroopem przebywał 255 dni – od 2 marca do 11 listopada 1949 roku. Mimo upływu terminu odbywania kary, nie został zwolniony z więzienia. W roku 1952 Sąd Wojewódzki po ponownym rozpatrzeniu jego sprawy – na podstawie sfingowanych oskarżeń o kolaborację z hitlerowcami i wydawanie wyroków na komunistów w czasie okupacji – zasądził wobec niego karę śmierci. Rok później, 9 października 1953 roku, kara śmierci została zamieniona na dożywocie, ale Moczarskiego poinformowano o tym dopiero w styczniu 1955 roku. Więziona i brutalnie przesłuchiwana była także jego żona Zofia.
W kwietniu 1956 roku zwolniono go z więzienia, a dzięki staraniom adwokatów Anieli Steinsbergowej i Władysława Winawera pół roku później został zrehabilitowany. Mimo złego stanu zdrowia, zaczął działać w Klubie Krzywego Koła, a w roku 1957 należał do grona współzałożycieli „Kuriera Polskiego”, w którym potem pracował jako dziennikarz. W 1968 roku tygodnik „Polityka” – z okazji 25. rocznicy powstania w getcie – opublikował fragmenty jego rozmów ze Stroopem. Moczarski miał fenomenalną pamięć, dzięki której mógł po latach spisać Rozmowy z katem. Fragmenty tych wspomnień w latach 1972–1974 publikował w odcinkach wrocławski miesięcznik „Odra”. Niestety, Kazimierz Moczarski nie doczekał ukazania się ich w formie książkowej. Zmarł dwa lata przed wydaniem książki. 22 grudnia 1977 roku w Teatrze Powszechnym w Warszawie odbyła się premiera scenicznej adaptacji wspomnień autora Rozmów z katem w reżyserii Andrzeja Wajdy. W rolę Moczarskiego wcielił się Zygmunt Hübner. Edycja książkowa z roku 1977 została ocenzurowana przez władze PRL-u. Pełne wydanie ukazało się dopiero w 1992 roku.
Od roku 2009 przyznawana jest Nagroda Historyczna im. Kazimierza Moczarskiego przyznawana za najlepsze książki o polskich dziejach po 1918 roku (od roku 2019 – jako Nagroda Historyczna m.st. Warszawy im. Kazimierza Moczarskiego). Wśród laureatów Nagrody znajdują się: Andrzej Friszke, Karol Modzelewski, Marcin Zaremba, Agata Zysiak, Olga Linkiewicz, Anna Wylegała, a ponadto: Gunnar S. Paulsson, Timothy Snyder, Alexandra Richie.
W roku 2014 powstała Fundacja im. Kazimierza i Zofii Moczarskich, powołana z inicjatywy ich córki Elżbiety. Dwa lata później widowisko na podstawie Rozmów z katem dla Teatru Telewizji wyreżyserował Maciej Englert. W roku 2024 u zbiegu ulicy Mokotowskiej i alei Armii Ludowej w Warszawie powstał skwer Kazimierza i Zofii Moczarskich.