100. rocznica śmierci Stefana Żeromskiego
W piątek 20 listopada 1925 roku w swoim mieszkaniu w Zamku Królewskim w Warszawie zmarł Stefan Żeromski, niezrównany artysta słowa literackiego, publicysta, dramaturg, działacz społeczny, prezes Polskiego Klubu Literackiego, a ponadto – bibliotekarz i bibliofil.
Jako bibliotekarz pracował w zasłużonych dla kultury polskiej placówkach: Bibliotece Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu, gdzie opracowywał zbiory Mickiewiczowskie i katalogował starodruki, a następnie w Bibliotece Ordynacji Zamojskiej w Warszawie, zajmując się opracowywaniem katalogów i prowadzeniem ksiąg inwentarzowych.
Praca w zawodzie bibliotekarza i możliwość poznawania historycznych materiałów archiwalnych przyczyniły się do powstania Popiołów (1903) – jednej z jego najsłynniejszych powieści. W opublikowanym dorobku twórczym pisarza znalazły się m.in. następujące utwory: Opowiadania (1895), Syzyfowe prace (1897), Ludzie bezdomni (1899), Dzieje grzechu (1908), Wierna rzeka (1912), Walka z szatanem (1914–1919), O Adamie Żeromskim wspomnienie (1919), Złe spojrzenie (1920), Na probostwie w Wyszkowie (1920), Snobizm i postęp (1922), Wiatr od morza (1922), Pomyłki (1923), dramat Uciekła mi przepióreczka (1924), Przedwiośnie (1924), Puszcza jodłowa (1925), Wilga (1925).
Twórczość Żeromskiego wyróżnia swoisty, niezwykły, indywidualny język wypowiedzi, odpowiedzialność za słowo, dążenie do prawdy wyrazu i poszukiwanie dla niego odpowiedniej formy. Kluczowe tematy w całym jego pisarstwie koncentrują się wokół filozoficznych kategorii pamięci: wspomnienia i zapomnienia. Utwory Żeromskiego pobudzają do refleksji i analitycznej oceny przeszłości, stawiają trudne, wymagające zastanowienia pytania, na które autor nie pomaga udzielać odpowiedzi.
To, jakiego szacunku i jakiego niezrozumienia doświadczał, odzwierciedla wydobyta spod gruzów powstańczej Warszawy skierowana do niego korespondencja, która w 2002 roku trafiła do zbiorów Biblioteki Narodowej. Pomiędzy listami od pisarzy, redaktorów, tłumaczy, artystów, aktorów, arystokratów, polityków, a także przeciwników jego twórczości znajdują się listy pisane przez uczniów pragnących posiadać jedynie podpis pisarza. Są jednak wśród tych listów również te od młodych czytelników i czytelniczek, dla których jego dzieła stały się nauką, lekcją myślenia, od kolegów z lat szkolnych, dla których początkujący twórca ujawnił się jako powiernik i interpretator wielu ludzkich spraw i uczuć. Zbiór wzbogacają listy pisane z zesłania: od Jana Strożeckiego, dla którego samo posiadanie utworów Żeromskiego było cenną pamiątką, czy też od Mariana Abramowicza, który z zesłania przysłał pisarzowi swoją pamiątkową fotografię z dedykacją dla pisarza od „ludzi bezdomnych”. „Była to – pisał Żeromski w 1925 roku – w moim życiu pisarskim najzaszczytniejsza «recenzja» i najwyższa nagroda”.
Znajdujące się w Bibliotece Narodowej archiwum Stefana Żeromskiego zawiera wspomniane listy, młodzieńcze dzienniki, dokumenty osobiste, dokumenty rodzinne, rękopisy dzieł literackich, tekstów publicystycznych, wśród których ważne miejsce zajmują: Popioły, Uroda życia, Wierna rzeka, O Adamie Żeromskim wspomnienie, Przedwiośnie. Unikatowym obiektem jest ulotka o treści: „Hołd nieśmiertelnej pamięci Stefana Żeromskiego składa Liga Obrony Powietrznej Państwa” – jedna z tych, które w dniu pogrzebu pisarza były rozrzucane z samolotów nad Warszawą.